Η εφηβεία στην Ελλάδα αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, όπως αποτυπώνεται στην πρόσφατη Έκθεση του ελληνικού σκέλους της πανευρωπαϊκής έρευνας ESPAD 2024. Η μελέτη καταγράφει τις συνήθειες των 15χρονων και 16χρονων μαθητών σε σχέση με τη χρήση ουσιών, το αλκοόλ, τον καπνό και άλλες εξαρτητικές συμπεριφορές, αναδεικνύοντας ανησυχητικές τάσεις και ανάγκη για στοχευμένες παρεμβάσεις.

Η Ελλάδα συμμετείχε στην έρευνα με πανελλήνιο αντιπροσωπευτικό δείγμα 6.810 μαθητών και μαθητριών από 488 σχολικές μονάδες. Η έρευνα υλοποιήθηκε το 2024 με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Υγείας και εντάσσεται στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs), η οποία αποτελεί τη μεγαλύτερη διακρατική έρευνα διεθνώς για τη χρήση ουσιών και τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου στους εφήβους.

Ανησυχητικά είναι τα ευρήματα που αφορούν τη χρήση παράνομων ουσιών, καθώς το 13% των 16χρονων στην Ελλάδα δήλωσε ότι έχει κάνει χρήση τουλάχιστον μίας τέτοιας ουσίας, με την κάνναβη να καταγράφει το υψηλότερο ποσοστό (11%). Παράλληλα, η κατανάλωση αλκοόλ και καπνού παραμένει διαδεδομένη, ενώ καταγράφεται αυξημένη ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια και τις οθόνες, γεγονός που εντείνει τις ανησυχίες για την ψυχοκοινωνική υγεία των εφήβων.

Η ESPAD συλλέγει συγκρίσιμα δεδομένα από περισσότερες από 40 ευρωπαϊκές χώρες, επιτρέποντας την παρακολούθηση διαχρονικών τάσεων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η πιο πρόσφατη συλλογή δεδομένων περιλαμβάνει 113.882 μαθητές ηλικίας 15–16 ετών από 37 χώρες, προσφέροντας ένα ευρύ φάσμα πληροφοριών για τις συμπεριφορές των νέων σε μια κρίσιμη αναπτυξιακή φάση της ζωής τους.

Ελληνική πραγματικότητα

Η ελληνική έκθεση αναδεικνύει την ανάγκη για ενίσχυση των προγραμμάτων πρόληψης, την ενσωμάτωση της ψυχοκοινωνικής αγωγής στο σχολικό περιβάλλον και την ενίσχυση της πρόσβασης σε υπηρεσίες υποστήριξης για τους εφήβους και τις οικογένειές τους. Η κατανόηση των συνηθειών και των κινδύνων που αντιμετωπίζουν οι νέοι αποτελεί βασικό εργαλείο για τη χάραξη αποτελεσματικών πολιτικών δημόσιας υγείας.

Ευρήματα για το κάπνισμα

Έχει μειωθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες, με τη συχνότητα χρήσης κατά τη διάρκεια ζωής να έχει μειωθεί στο μισό από το 1995 έως το 2024. Ωστόσο, η πρώιμη έναρξη παραμένει, ιδιαίτερα μεταξύ των κοριτσιών, με αύξηση των ποσοστών καθημερινού καπνίσματος στην ηλικία των 13 ετών ή και μικρότερη. Την ίδια στιγμή, η χρήση ηλεκτρονικών τσιγάρων έχει αυξηθεί απότομα στους εφήβους, με αυξανόμενα ποσοστά πρώιμης έναρξης και καθημερινής χρήσης, εντείνοντας τις ανησυχίες για τη διπλή χρήση παραδοσιακών και ηλεκτρονικών προϊόντων νικοτίνης και αντανακλώντας μια γενικότερη στροφή προς εναλλακτικά προϊόντα.

Η κατανάλωση αλκοόλ

Έχει επίσης μειωθεί με την πάροδο του χρόνου, τόσο σε επίπεδο συνολικής χρήσης όσο και σε επεισόδια υπερβολικής κατανάλωσης. Ωστόσο, η μείωση είναι πιο έντονη στους αγόρια, ενώ τα κορίτσια παρουσιάζουν πιο σταθερή τάση. Παρά την πρόοδο, το αλκοόλ παραμένει εύκολα προσβάσιμο και η πρώιμη έναρξη και η υπερβολική κατανάλωση εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικά ζητήματα σε ορισμένες περιοχές.

Η κάνναβη

Παραμένει η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη παράνομη ουσία, αν και η συχνότητα χρήσης κατά τη διάρκεια ζωής έχει μειωθεί στο χαμηλότερο επίπεδο από το 1995. Τα αγόρια αναφέρουν γενικά υψηλότερη χρήση, αλλά οι διαφορές μεταξύ των φύλων μειώνονται, με ορισμένες εξαιρέσεις όπου τα κορίτσια ξεπερνούν τα αγόρια. Η πρώιμη έναρξη και η χρήση υψηλού κινδύνου παραμένουν ανησυχητικές, αν και η τρέχουσα χρήση (εντός των τελευταίων 30 ημερών) έχει μειωθεί στο 5%, αντανακλώντας μια μακροχρόνια πτωτική τάση. Η αντιλαμβανόμενη διαθεσιμότητα ποικίλλει, αλλά η κάνναβη παραμένει η πιο εύκολα προσβάσιμη παράνομη ουσία για τους μαθητές.

Η χρήση άλλων παράνομων ουσιών

Έχει μειωθεί μεταξύ των μαθητών της ESPAD, με τις διαφορές μεταξύ των φύλων να περιορίζονται, αν και τα αγόρια εξακολουθούν να αναφέρουν υψηλότερη χρήση και διαθεσιμότητα. Παράλληλα, η χρήση εισπνεόμενων ουσιών αυξάνεται μεταξύ των κοριτσιών, ενώ η μη ιατρική χρήση φαρμάκων παρουσιάζει επίσης αύξηση.

 Το gaming

Έχει αυξηθεί σημαντικά μεταξύ των μαθητών της ESPAD, ιδιαίτερα στα κορίτσια, και δεν αποτελεί πλέον κυρίως ανδρική δραστηριότητα, αντανακλώντας ευρύτερες αλλαγές στις ψηφιακές συμπεριφορές. Παρά την αυξημένη συμμετοχή, η αντιλαμβανόμενη προβληματική ενασχόληση με το gaming παραμένει σταθερή. Αντίθετα, οι ανησυχίες για προβληματική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν αυξηθεί, ιδιαίτερα στα αγόρια, ενώ τα ποσοστά στα κορίτσια παραμένουν υψηλά.

Ο τζόγος

Παραμένει σταθερός, αλλά η συμμετοχή σε διαδικτυακές μορφές έχει αυξηθεί απότομα και η επιβλαβής συμπεριφορά σχεδόν διπλασιάστηκε, με πιο έντονη αύξηση στα κορίτσια.

Καλή ψυχική ευεξία

Αναφέρει κατά μέσο όρο το 59% των μαθητών. Τα ευρήματα αναδεικνύουν σημαντικές περιφερειακές διαφορές και ανισότητες μεταξύ των φύλων, με τα κορίτσια να αναφέρουν σταθερά χαμηλότερα επίπεδα ευεξίας από τα αγόρια. Οι χαμηλότερες βαθμολογίες καταγράφονται σε χώρες που βιώνουν συγκρούσεις και αστάθεια.

Οι δράσεις πρόληψης

Είναι ευρέως διαδεδομένες, με τους περισσότερους μαθητές να έχουν συμμετάσχει σε τουλάχιστον μία παρέμβαση. Το αλκοόλ είναι το πιο συχνά προσεγγισμένο θέμα, ενώ οι παράνομες ουσίες και οι συμπεριφορικοί κίνδυνοι λαμβάνουν λιγότερη προσοχή. Τα προγράμματα πρόληψης που βασίζονται σε δεξιότητες και δίνουν έμφαση σε διαδραστικές προσεγγίσεις είναι πιο συνηθισμένα στη δυτική και νότια Ευρώπη. Στο μέλλον, η έρευνα θα μπορούσε να εστιάσει στο κατά πόσο οι παρεμβάσεις πρόληψης που παρέχονται είναι τεκμηριωμένες επιστημονικά ή όχι.