Σεξουαλική κακοποίηση: Πώς ο θύτης “επιβάλει” τη σιωπή στο θύμα

Της Ιωάννας Θεοδωρακόπουλου,

PsyD, MSc, Συμβουλευτική ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια

Εδώ και αρκετό καιρό, βλέπουμε συχνά στα κοινωνικά δίκτυα το hashtag#MeToo μετά από ισχυρισμούς που έγιναν εναντίον κάποιων επωνύμων ηθοποιών και σκηνοθετών του Hollywood. Γυναίκες και άνδρες μοιράζονται τις εμπειρίες τους από σεξουαλικές επιθέσεις, βιασμούς, σεξουαλική παρενόχληση, και άλλες μορφές σεξουαλικής κακοποίησης. Το μέγεθος αυτών των αποκαλύψεων θέτει το ερώτημα, πώς όλο αυτό επηρεάζει την ψυχική υγεία;

Η σεξουαλική κακοποίηση επηρεάζει τις γυναίκες πολύ περισσότερο από ότι τους άνδρες. Μιλώντας με αριθμούς σχεδόν το 90%) των θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης είναι γυναίκες. 1 στις 6 γυναίκες θα ζήσουν τον βιασμό στη ζωή τους και πολλές περισσότερες θα αντιμετωπίσουν άλλες μορφές σεξουαλικής επίθεσης όπως ανεπιθύμητο άγγιγμα ή διαδικτυακές σεξουαλικές επιθέσεις. Αυτό υπογραμμίζει την δυσλειτουργική στάση – κοινωνικά – για την γυναίκα. Καθώς αυτή η στάση επηρεάζει και όσες δεν έχουν υποστεί κακοποίηση.

Οι περισσότερες γνωρίζουμε κάποιον που έχει κακοποιηθεί και πολλές κάνουμε ότι μπορούμε για να αποφύγουμε τον κίνδυνο, με κόστος συναισθηματικό και σωματικό. Το άγχος για το «πότε θα συμβεί και σε μένα;» είναι εξαντλητικό. Και αυτός είναι ένας από τους κύριους λόγους που το #MeToo έχει αποκτήσει δύναμη. Μέσω αυτής της δραστηριότητας πολλές γυναίκες νοιώθουν ότι δεν είναι μόνες και ότι οι δικές τους εμπειρίες είναι συχνές στο ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Και κάτι ακόμα. Μέσω αυτού οι άνδρες ενδεχομένως να συνειδητοποιούν ότι η γυναίκα έχει να διαχειριστεί κάποια τραύματα στη ζωή της και στην εργασία της εξαιτίας της σεξουαλικής κακοποίησης. Θύματα όμως μπορεί να είναι και οι άνδρες.

Η σεξουαλική βία είναι ένα θέμα που αντιμετωπίζουν πολλές γυναίκες και άλλες τόσες πρέπει να το έχουν κατά νου. Όμως αυτό δεν πρέπει να επισκιάζει το γεγονός ότι οι άνδρες μπορεί επίσης να είναι θύματα. Οι άνδρες που έχουν θυματοποιηθεί σεξουαλικά συχνά αισθάνονται  ευνουχισμένοι ή μεγάλη ντροπή και αυτός είναι ένας λόγος που δεν μιλούν για αυτό. Όμως ακόμα κι όταν οι άνδρες είναι θύματα σεξουαλικής επίθεσης, ο θύτης συνήθως είναι άνδρας.

Παρά το γεγονός ότι το 90% των θυτών σεξουαλικής επίθεσης είναι άνδρες, η κοινωνία εστιάζει στα θύματα και στα εν δυνάμει θύματα, λέγοντάς τους πώς να φερθούν για να αποφύγουν τη βία. Ενώ θα ήταν ωφέλιμο να ενημερωθούμε σχετικά με τους παράγοντες που ωθούν κάποιον να γίνει θύτης. Όμως αυτό προϋποθέτει να αντιμετωπίζουμε την σεξουαλική επίθεση και ως ανδρικό θέμα,  κι όχι απλά που πρέπει να απασχολεί και τρομάζει μόνο τις γυναίκες. Διότι ακόμα και στην πιο ήπια ας το πούμε μορφή της παρενόχλησης, συμβάλλει στη δημιουργία εχθρικότητας στις ανθρώπινες σχέσεις.

Και μπορεί οι περισσότερες συζητήσεις να γίνονται γύρω από τον βιασμό κι άλλες βίαιες μορφές σεξουαλικής επίθεσης, όμως οι έρευνες δείχνουν ότι η σεξουαλική παρενόχληση είναι η πιο κοινή μορφή σεξουαλικής κακοποίησης που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες. Στον εργασιακό χώρο, μπορεί να ενισχύσει διακρίσεις μεταξύ των φύλων και να χρησιμοποιηθεί για να κάνει τις γυναίκες να νοιώσουν κατώτερες αλλά και να τις υποχρεώσει  σε ανεπιθύμητο σεξ. Μαζί με μια άλλη μορφή παρενόχλησης, αυτήν που γίνεται στο δρόμο και η γυναίκα πρέπει να αντιμετωπίσει   σεξουαλικές προτάσεις από αγνώστους, απειλές και προσβλητικά επίθετα, έχει αποδειχθεί ότι μπορούν να δημιουργήσουν  μεγάλο άγχος, ανασφάλεια και μόνιμη ανησυχία στην γυναίκα. Είτε έχει εκτεθεί είτε όχι.

Τα περισσότερα δεδομένα λένε ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν προβλήματα ψυχικής υγείας σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους άνδρες. Το εύκολο είναι να το αποδώσουμε στις ορμόνες  ή σε κάτι ξεχωριστό που αφορά τον γυναικείο εγκέφαλο. Όμως υπάρχει πιο προφανής αιτία : οι γυναίκες ζουν σε μια κοινωνία που συνεχώς τις εκθέτει σε τραύμα και τους θυμίζει την υποτιθέμενη κατωτερότητα.

Οι έρευνες συνεχώς συνδέουν την έκθεση σε διακρίσεις με το στρες και την ψυχική ασθένεια. Ο βιασμός και η σεξουαλική επίθεση είναι η πιο συχνή αιτία μετατραυματικου στρες. Οι στατιστικές δείχνουν κοντά στο 40 % των γυναικών που επιβίωσαν από σεξουαλική επίθεση να έχουν αναπτύξει μετατραυματικό στρες.

Μέσω της κινητοποίησης του #Me too ήρθε στην επιφάνεια και ένα άλλο σημαντικό ζήτημα. Η επίρριψη ευθύνης στο θύμα. Άνθρωποι που σχολιάζουν κάνουν ερωτήσεις για τον τρόπο που είχαν ντυθεί, για τον λόγο που πάλεψαν κόντρα στο θύμα, για τον λόγο που κυκλοφορούσαν αργά. Είναι σαφές ότι ένας υγιής και ισορροπημένος άνθρωπος δεν επιτίθεται σε άλλους , ότι ρούχο κι αν φοράει. Όμως αυτού του τύπου επίρριψη ευθύνης δημιουργεί σύγχυση για τις συνέπειες στην ψυχική υγεία και αναγκάζει τα θύματα να υποφέρουν σιωπηρά. Και δεν είναι λίγοι.

Οι επιζώντες από τις επιθέσεις δεν είναι άλλοι άνθρωποι, είναι οι κόρες μας, οι μητέρες μας, οι αγαπημένοι μας. Αλλά ακριβώς επειδή μια γυναίκα δεν μιλάει, δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι θύμα επίθεσης.  Μερικές γυναίκες προτιμούν να το κρατήσουν για τον εαυτό τους. Άλλες ανησυχούν για την αντίδραση ούσες μάρτυρες της εμπειρίας άλλων γυναικών. Κι εκεί είναι το πρόβλημα. Κάθε φορά που μια γυναίκα αμφισβητείται για την ιστορία της, της ζητούνται απαντήσεις και εκτίθεται σε δημόσιο εξονυχιστικό έλεγχο – που δεν θα κάναμε ας πούμε σε ένα θύμα ληστείας – ξανατραυματίζεται.

Όμως θα ήθελα να αναφερθώ στους πιο συνήθεις χειρισμούς που χρησιμοποιούν οι θύτες και που συχνά συμβάλλουν στην σιωπή που διατηρούν τα θύματά τους.

• Αρχικά απομονώνουν και σωματικά εκφοβίζουν το θύμα τους. Είτε αυτό είναι με ένα πρόσχημα να της δείξει ένα σπίτι ή κάτι άλλο, μια συνάντηση που έτυχε να οριστεί σε ξενοδοχείο ή μια στάση στο σπίτι για να πάρει κάτι που έχει ξεχάσει, ο στόχος είναι η γυναίκα να είναι μόνη της. Μετά είτε την αρπάζει, την εγκλωβίζει σε έναν χώρο κλειδώνοντας ώστε να μην μπορεί να βγει, ή χρησιμοποιεί την σωματική του διάπλαση για να εκφοβίσει και να την εξουσιάσει.
• Στην συνέχεια κανονικοποιούν την παρενόχληση, δηλαδή την κάνουν να φανεί σαν μια νορμάλ συμπεριφορά. Έτσι δεν δίνουν καμία σημασία στην ακατάλληλη συμπεριφορά τους και φέρονται σαν να ήταν απόλυτα κανονική και αποδεκτή – μια καθημερινή κατάσταση. Για παράδειγμα όταν η κοπέλα τον κατηγορεί ότι της άγγιξε το στήθος, εκείνος σχολιάζει «έχεις συνηθίσει να στο κάνουν». Αυτού του είδους οι τακτικές κάνουν την γυναίκα να αμφισβητήσει την ίδια της την αντίληψη για την κατάσταση. «Είμαι φαντασιόπληκτη» , «Είμαι υπερβολική». Άλλη μία τακτική  είναι να επικοινωνήσουν μαζί της σύντομα και να φερθούν σαν να ήταν εντελώς φυσιολογικό ότι συνέβη ακόμα κι αν είχαν αυνανιστεί μπροστά της ή και την είχαν αγγίξει. Αυτό ωθεί το θύμα είτε να τον αντικρούσει ευθέως (κάτι δύσκολο να κάνει) ή να ακολουθήσει την άρνησή του.
• Το επόμενο βήμα είναι να προσπαθήσουν να κάνουν την γυναίκα να νοιώσει ένοχη. Οι γυναίκες έχουν γαλουχηθεί να νοιάζονται και να βοηθούν τους άλλους – όχι να δημιουργούν ένταση ή συγκρούσεις δημοσίως. Μπορεί να ζητήσει από την γυναίκα αν πάει να αντιδράσει δημοσίως να μην τον κάνει ρεζίλι καθώς πηγαίνει συχνά σε αυτό το μέρος και η άρνησή της θα κάνει κακό στο όνομά του.
• Το πιο συγκλονιστικό ιδίως όταν το μοιράζονται είναι όταν ο θύτης επιμένει να προσπαθεί να πείσει την γυναίκα να τον ακολουθήσει στο ξενοδοχείο, ενώ εκείνη έχει αρνηθεί πολλές φορές. Αυτό το είδος επιμονής έχει σκοπό να εξαφανίσει τις άμυνες του θύματος ολοκληρωτικά. Συνεχείς ενοχλήσεις και λόγια για να μπλοκάρει τις λογικές προσπάθειές της να του πει ότι δεν νοιώθει άνετα. Η πίεση δεν αφήνει στο θύμα καμία επιλογή από το να φερθεί σκληρά ή με αγένεια προκειμένου να θέσει κάποιο όριο. Πολλές γυναίκες δεν θέλουν να φερθούν σκληρά, ακόμα κι όταν είναι απολύτως δικαιολογημένες, λόγω του κοινωνικού στερεότυπου. Οι γυναίκες πρέπει να είναι γλυκές και προσαρμοστικές και αν δεν είναι, πρέπει να πληρώσουν το κόστος.
• Χρησιμοποιούν αποκλειστικά ή σε συνδυασμό με άλλα πράγματα τη δύναμή τους να εκφοβίζουν τις γυναίκες, ίσως κάνοντάς τις γυναίκες να ακολουθήσουν ή υπονοώντας αρνητικές συνέπειες αν δεν το κάνουν.
• Συχνά οι θύτες δεν χρειάζεται να πουν πολλά – η θέση τους και η διαφορά δυναμικής μιλάνε από μόνες τους. Το μήνυμα είναι ότι η γυναίκα πιστεύει ότι πρέπει να πάει με τα νερά του και να του φέρεται καλά αλλιώς θα μπορούσε να της κάνει τη ζωή πολύ δύσκολη, να μπλοκάρει κάθε ευκαιρία  ή και ακόμα και να της καταστρέψει την καριέρα.
• Κι άλλη μία τακτική είναι να υπονοήσει ότι η γυναίκα του χρωστάει μια χάρη σεξουαλικής φύσεως επειδή την βοήθησε να βρει δουλειά, την υποστήριξε στον προϊστάμενο της ή την καθοδήγησε στην καριέρα της.

Η γνωστή τεχνική «ο επιμένων νικά» είναι για πολλούς ο έξυπνος τρόπος να κάνεις τους άλλους να κάνουν αυτό που θέλεις, ακόμα κι αν νοιώθουν λίγο άβολα.  Και οι θύτες ζητούν το ίδιο πράγμα συνέχεια για μερικά λεπτά σαν να έχει κολλήσει η βελόνα στο πικ-απ. Το ίδιο και όταν ο άνδρας ζητάει από μια γυναίκα να του κάνει μασάζ στην πλάτη. Μόλις συμφωνήσει, αυτό ανοίγει την πόρτα για πιο σεξουαλικό άγγιγμα. Αυτή η τακτική δυσκολεύει το θύμα να αρνηθεί γιατί του ζητάει κάτι μικρό και άκακο. Το μήνυμα που υπονοείται είναι ότι θα ήταν κακοπροαίρετη να αρνηθεί ένα τόσο λογικό, δήθεν μη-σεξουαλικό αίτημα.

Αυτές οι τακτικές χρησιμοποιούνται από πολλούς για να πάρουν αυτό που θέλουν – είτε αυτό είναι σεξ είτε δανεισμός είτε όποια επιθυμία. Όταν μιλάμε για χειριστική συμπεριφορά ή παρενόχληση, το προλαμβάνειν είναι όπλο. Θέλει προσοχή και στρατηγική αντίστασης εκ των προτέρων. Το μεγαλύτερο θέμα όμως είναι ότι όλοι οι άνθρωποι σε θέσεις ισχύος έχουν την ευθύνη να μιλήσουν, όταν βλέπουν άλλους να εκμεταλλεύονται τον ευάλωτο «της παρέας».

Δεν θα έπρεπε να το αφήνουμε όλο στο εν δυνάμει θύμα να βρει τρόπο να ξεφύγει !Το #MeToo μπορεί να είναι η αρχή της επαναπλαισίωσης του φαινόμενου της σεξουαλικής κακοποίησης. Είναι μια δυνατή ευκαιρία για εμάς τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας να εντείνουμε τις προσπάθειες να στηρίξουμε τους επιζώντες.